مجله جامعه شناسی ایران
پیاپی 1 (بهار 1381)

جهت شفاف سازی مفاهیم نسبتا مغشوش نظریه سازی، ابتدا سعی خواهد شد بر مبنای هشت تعریف ساختاری و کارکردی از نظریه، ماتریسی از "مقدورات مفهومی" نظریه فراهم شود. سپس یک مفهوم چند بعدی از این ماتریس انتخاب می شود. این مفهوم، سه لایه برای نظریه قایل است. در لایه فوقانی پیش فرضها قرار می گیرند. در لایه میانی طرح های تحلیلی مستقر می شوند و بالاخره لایه ی تحتانی نظریه را قضایای محتوایی، اعم از اثباتی، وجودی و پسامدی اشغال می نمایند. مدعای اصلی این است که نظریه تحلیلی کنش و مشتقات آن، به ویژه مفهوم فضای کنش، به عنوان فضایی چهار بعدی، می توانند هم در طبقه بندی و توصیف پدیده های اجتماعی در لایه میانی نظریه و هم در تبیین آن ها در لایه تحتانی نقش تنظیمی ایفا کنند.

بررسی عملکرد انجمن های علمی در نظام علمی و تحقیقاتی کشور موضوع اصلی این مقاله است. منظور از انجمن علمی نوعی نهاد مستقل است که از به هم پیوستن یا اجتماع آگاهانه و داوطلبانه اصحاب یک رشته علمی پدید می آید تا از طریق تعامل آزاد، خردمندانه و به دور از سلطه، بتواند بین صاحبان هر تخصص زمینه ی لازم را برای پیشبرد علم و تنظیم و ترویج اصول و قواعد عمل جمعی یا اخلاق کار و فعالیت و پیوند علم و عمل در آن رشته ی علمی فراهم نماید. هدف این مقاله تشریح فرایند تاریخی تحول نهادهای مستقل از دولت و دیدگاه های مرتبط با آن ها، توصیف و تحلیل وضعیت موجود و عملکرد انجمن های علمی در نظام علمی و تحقیقاتی کشور و ترسیم وضعیت مطلوب آن ها و ارزیابی مقدورات و محدودیت هایی است که این انجمن ها در گذر از وضع موجود به مطلوب و ارتقاء عملکرد خود با آن ها روبرو هستند.

جوانان در گذشته در حوزه ی حرفه و فن با انتقال فکر و پیشه آموزش می دیدند. حوزه ی مذکور متاثر از نظام استاد شاگردی بود. جوانان در این عرصه ی زندگی پختگی را تجربه می کردند. زندگی خانوادگی، کاری و تفریح از یک وحدت نسبی برخوردار بود. خانواده به چنین نظام و فرایندی امیدوار بود.
با این که متعاقب انقلاب صنعتی در غرب نظام استاد شاگردی متحول شد و آموزش در طول یک عمر به مرحله های کوتاه مدت تغییر یافت ولی در کشورهای در حال توسعه نظیر ایران بین تحول ماشینی، صنعت پیشه وری و نظام آموزشی آن ارتباط منطقی به وجود نیامد و این ناهمخوانی باعث سردرگمی و عدم اعتماد خانواده ها به حرفه و فن شد. تقدیرگرایی و عدم توجه به عقلانیت نگرش خانواده ها و جوانان را درباره ی کار و حرفه بیش تر با ابهام مواجه ساخت.

استان خوزستان در دهه ی 1365-1375 از نظر مطالعه جابه جایی جمعیت و در مقایسه با سایر استان های کشور، جایگاه شایان توجهی داشته است. شکل غالب مهاجرت در کشورهای جهان سوم، مهاجرت روستاییان به شهرهاست که بیش تر طبق الگوی "مهاجرت مرحله ای" صورت می گیرد و نخست از روستا به نزدیک ترین شهر شروع شده و مهاجر پس از تطابق با شرایط کار و زندگی در شهر و پس از گذشت سه تا چهار سال (کم تر یا بیش تر) راهی شهرهای بزرگ تر می شود که در آن جا فرصت شغلی بهتر و احتمال درآمد بیش تر فراهم است. اما در دهه ی مذکور استان خوزستان الگوی دیگری از مهاجرت را نشان می دهد که گرچه مقطعی بوده، اما در روندهای توسعه ی استان تاثیر قابل مطالعه داشته است. و آن الگوی "مهاجرت بازگشتی" افرادی است که در اوایل دهه ی 1370 در اثر جنگ عراق علیه ایران از مناطق جنگی به شهرهای دیگر کوچ کرده و مجددا در سال های پایانی دهه ی 1370 به اقامتگاه قبلی یا اصلی خود بازگشته اند. هدف عمده ی این مقاله ضمن توجه به الگوی کلاسیک مهاجرت مرحله ای، توجه بیش تر به الگوی مهاجرت بازگشتی است که در کشورهای جهان سوم چندان عمومیت نداشته، ولی در زندگی اجتماعی و اقتصادی شرایط کنونی خوزستان مؤثر بوده است.

مسئله ی مواد مخدر و اعتیاد سال هاست که به یک مسئله ی اجتماعی عمده تبدیل شده و برنامه ی مبارزه با آن دستور کار دولت ها و مجامع بین المللی قرار گرفته است. مواجهه با این مسئله ی مزمن و پیچیده، مستلزم شناخت دقیق ابعاد مسئله است. در عرصه ی خطیر مبارزه با مصرف مواد مخدر و اعتیاد، برنامه هایی موفق خواهند بود که بر اساس ارزیابی واقعگرایانه از گستردگی و کیفیت مسئله طراحی و اجرا شوند.
تحقق شرایط فوق به معنای آن است که پژوهش درباره ی مسئله ی مواد مخدر بخش غیرقابل تفکیک یک راهبرد کارآمد مبارزه با آن است. چنانچه طرح ها و برنامه های مواد مخدر بر اساس یافته های پژوهشی طراحی نشوند و با پژوهش های روشمند ارزیابی و جرح و تعدیل نگردند، نمی توان به کارآمدی آنان امیدوار بود.
با آن که ایران یکی از کشورهایی است که در آن مسئله ی سوء مصرف مواد مخدر و اعتیاد سال هاست که به یکی از مسایل حاد اجتماعی تبدیل شده است، پژوهش های روشمند و مستمر برای شناخت دقیق تر موضوع هنوز در جایگاه شایسته ای قرار نگرفته است. با توجه به ضرورت پژوهش درباره ی مسئله ی مواد مخدر، در این مقاله تلاش می شود تا منابع اطلاعاتی و روش های پژوهش در آن حوزه مورد بررسی انتقادی قرار گیرند. و در پایان، هدف ها و محورهای اصلی یک راهبرد بلند مدت مبارزه با مواد مخدر مطرح شوند.

تفسیر جامعه شناختی ادبیات فرزند نورچشمی علوم اجتماعی رسمی نیست. از هنگامی که ادبیات از دایره ی احکام خشک پژوهشی و قوانین متحجر تاریخی در باب لغت و نسخه شناسی پای بیرون نهاد تا به امروز تقریبا هر کس که دستی به قلم داشته به خود حق داده است که درباره ی آن احکام کلی صادر کند و نقدهای تاریخی، زیباشناختی و جامعه شناختی بنویسد. دانشگاه ها که بنا به سنت، غرق در تاریخ ادبیات و تحلیل های ادبی بودند ناگهان در برابر ادبیات عامه پسند، کتاب های پرفروش، مجله های مردم پسند، فکاهیات و امثال آن غافلگیر شدند و به این لایه های سطحی تخیل چاپ شده بزرگی فروختند و بی اعتنایی کردند. لاجرم، این وادی همچنان بکر و چالشگر باقی مانده است و بر جامعه شناس است که دراین باره تدبیری بیندیشد.
هدف از مطرح کردن نکته هایی که از این پس می آیند، و هیچ ادعایی درباره ی نظم و ترتیب یا جامعیت آن ها ندارم، مروری بر کارهای پایان گرفته و یا محول به آینده است.